Princeza Jelisaveta donela arhivu kneza Pavla u Srbiju

» Princeza Jelisaveta » Događaji » Princeza Jelisaveta donela arhivu kneza Pavla u Srbiju

Princeza Jelisaveta donela arhivu kneza Pavla u Srbiju

Zahvaljujući naporima princeze Jelisavete, kopija kompletne arhive kneza Pavla – trajno pohranjene na Univerzitetu Kolumbija iz Njujorka – stigla je na mikrofilmovima u Beograd 9. novembra 2006. godine, kada je predata Arhivu Srbije i Crne Gore, gde će moći da joj pristupe svi zainteresovani istraživači.

Knez Pavle je svoju arhivu zaveštao njujorškom univerzitetu Kolumbija uz izričit uslov da se građa otvori tek 50 godina nakon njegove smrti, kao i da se pristup dokumentima onemogući svim Jugoslovenima, sve dok je u Beogradu na snazi komunistički režim. Znajući da je ova kolekcija od neprocenjive važnosti za razumevanje najtežeg perioda u istoriji Jugoslavije, princeza Jelisaveta je dve godine neumorno nastojala da je učini dostupnom najširoj javnosti, pa je arhiva njenog oca dospela u zemlju čak 20 godina pre vremena, i tačno 65 godina pošto je knez Pavle svrgnut s vlasti.

Arhiva kneza Pavla sadrži oko 12.000 dokumenata, a njen povratak u Srbiju predstavlja jedan od najznačajnijih događaja u našoj istoriografiji. Kompletna građa je kopirana na 15 mikrofilmova koji su u Beograd stigli u pratnji Tanje Čebotarev (Tanya Chebotarev), kustosa kolekcije “Bahmetijev” sa Univerziteta Kolumbija (zbirke u kojoj se čuva arhiva srpkog kneza). Čelni ljudi Arhiva Srbije i Crne Gore ovaj poklon smatraju pravim blagom: ne samo da je reč o poverljivim, dragocenim i najintimnijim podacima iz života kneza Pavla, već se u kolekciji nalaze i takvi dokumenti kao što su Povelja kralja Milutina sa zlatnim pečatom (XIII vek), pismo Karađorđa Carstvujuščoj komandi u Petrovaradinu (1810.), i prepiska kneza Namesnika sa vladarima vodećih država tadašnje Evrope. Posebna vrednost kolekcije sastoji se u mogućnosti da se konačno pronikne u spoljnu politiku kneza Pavla, kao i u okolnosti koje su prethodile potpisivanju Trojnog pakta.

Kneginja Jelisaveta je, prilikom uručivanja arhive kneza Pavla Arhivu SCG, rekla da se nada da će naši ljudi sada imati priliku da uče, gledaju i pišu novu, pravu istoriju tog vremena i njene porodice, i da će se mnoge stvari o njenom ocu sada ispraviti i dopuniti: “Nadam se da će istina o mom ocu biti obelodanjena i da će ova zbirka pomoći da se prepravi deo naše istorije koji je potpuno iskrivljen. Volela bih da to bude deo obrazovanja u školama, jer iako se može reći da narod nije kriv što ne zna istinu, sada – kada se ta mogućnost otvorila – više nema opravdanja…”

Knez Pavle je 27. marta 1941. godine, na dan puča, sa porodicom “na brzinu” proteran iz Srbije, a njegova arhiva je ostala u Beogradu. Po završetku II svetskog rata, dokumenti su – na njegovu inicijativu – diplomatskom poštom “izbavljeni” iz Srbije. Prema rečima Miladina Miloševića, pomoćnika Direktora Arhiva SCG, zbirku je iz Srbije 1947. godine izneo Jakob Hoptner, tadašnji predstavnik međunarodnog Crvenog krsta, spasivši je od vihora komunističke ideologije i sigurnog uništenja. On je kasnije, na osnovu podataka koje je u ovoj građi pronašao, napisao knjigu “Jugoslavija u krizi: 1934-1941”, koja je decenijama bila jedan od glavnih izvora informacija o jugoslovenskoj istoriji tog vremena. Delovi dokumentacije korišćeni su i knjizi “Pavle od Jugoslavije: oklevetani prijatelj Britanije” (Paul of Yugoslavia: Britain’s Maligned Friend), biografiji kneza Pavla koju su napisali Nil Balfur (Neil Balfour), drugi suprug princeze Jelisavete, i Seli Mekej (Sally Mackay). Ova biografija je prevedena na srpski jezik i 1990. godine objavljena u Beogradu, pod naslovom “Knez Pavle Karađorđević – Jedna zakasnela biografija”.

Izložba posvećena knezu Pavlu Karađorđeviću i njegovom namesništvu (1934-1941) otvorena je 26. septembra 2007. godine u zgradi Arhiva Srbije i Crne Gore. Autori izložbe, istoričari dr Gojko Malović i Dušan Jončić, nastojali su da izborom iz obimne dokumentarne građe otkrivene u arhivu kneza Pavla prikažu istoriju Jugoslavije kroz delatnost Kneza u godinama pre Drugog svetskog rata, kao i da podstaknu dalja istorijska istraživanja o periodu njegovog namesnišva.

Iste godine je u Beogradu objavljena knjiga “Knez Pavle, istina o 27. martu” istoričara Miodraga Jankovića i novinara Veljka Lalića. Delo je nastalo na osnovu dokumenata iz arhive kneza Pavla, a najpre je objavljivano kao feljton u dnevnom listu “Večernje novosti”. Tiraž novina je, tokom trajanja feljtona, skočio za čitavih 20.000 primeraka, što je pokazalo koliko je veliko interesovanje publike za ovaj period srpske istorije.

Najzad, arhiva kneza Pavla našla je svoj virtualni dom u okviru Internet portala “27. mart”, sajta koji je počeo sa radom 14. oktobra 2008. godine, pod pokroviteljstvom princeze Jelisavete. “27.mart” je posvećen životu i ličnosti kneza Pavla Karađorđevića, kao i rasvetljavanju okolnosti koje su dovele do svrgavanja namesništva, uličnih demonstracija od 27. marta 1941. godine i dugogodišnjeg progona kneza Pavla i njegove porodice. Pored tekstova koji istražuju okolnosti vezane za ovaj važan istorijski datum, kao i fotografija koje otkrivaju duh epohe i aktere dramatičnih događaja, sajt premijerno objavljuje i delove Kneževe arhive, čime istraživačima i najširoj javnosti pruža jedinstveni uvid u do sada nedostupne primarne istorijske izvore.